Hüquq müdafiəçisi: “Ümid edirəm ki, AŞPA-dakı nümayəndə heyətimizin tərkibi yenilənəcək, Assambleya ilə dialoq bərpa olunacaq”
Azərbaycan Hüquq Müdafiə Mərkəzinin (AHMM) rəhbəri Eldar Zeynalovlun AYNA-ya müsahibəsini təqdim edirik:
- Rəhbərlik etdiyiniz Mərkəz BMT komitələrinə fərdi şikayətlərin verilməsi haqqında kitab nəşr etdi. Söhbət nədən gedir? Və onun praktik istifadəsi nədir?
- Bu kitabın ideyası bir neçə il əvvəl - Rusiya Avropa Şurasından (AŞ) çıxarılanda yaranıb. Müvafiq olaraq, bu ölkədə vətəndaş və ya miqrant kimi yaşayan soydaşlarımız Rusiya hakimiyyət orqanları tərəfindən hüquqlarının pozulması ilə bağlı fərdi şikayətlərlə Avropa İnsan Haqları Məhkəməsinə (AİHM) müraciət etmək imkanlarını qəfil itiriblər. Belarus və Orta Asiya respublikalarının sakinləri, eləcə də İrandakı azərbaycanlılar uzun müddətdir ki, eyni vəziyyətdədirlər. Ona görə də, fikrimizcə, pozuntu qurbanlarının və hüquqşünasların BMT-nin müqaviləli qurumlarından hansına, hansı hallarda və hansı qaydada şikayət edə biləcəyini bilmələri faydalı olardı.
Bundan əlavə, AİHM-in Azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş və internetdə yerləşdirilən qərarlarından fərqli olaraq, BMT-nin Fərdi Şikayətlər üzrə komitələrinin qərarları hər bir qərarın sonunda təklif olunsa da, tərcümə edilmir və ya yayılmır. Müvafiq olaraq, Azərbaycanda məhkəmə proseslərində onlardan praktiki olaraq presedent kimi istifadə olunmur.
BMT-nin İnsan Hüquqları üzrə Ali Komissarlığının İdarəsi artıq bir neçə ildir ki, Avropa İttifaqının sponsorluğu ilə “Azərbaycanda həssas qrupların hüquqlarının müdafiəsi” layihəsini həyata keçirir və bu layihə çərçivəsində yerli qeyri-hökumət və hökümət təşkilatlarına qrantlar verir. Onlara “Vətəndaş cəmiyyətinin BMT-nin Müqaviləli Orqanlarına müraciət etmək imkanlarının artırılması” layihəmizə dəstək verməyi təklif etdik. Layihə BMT-nin 5 konvensiyasına uyğun olaraq fərdi şikayətlərin verilə biləcəyi, Azərbaycana qarşı qəbul edilmiş 16 qərarın Azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş mətnlərini, habelə şikayətlərin strukturunun təsvirini və BMT-yə müraciət qaydasını özündə əks etdirən bu kitab ətrafında qurulub.
Bu nəşrin həmmüəllifləri BDU-nun Hüquq fakültəsinin kafedra müdiri, prof. K.Səlimov və iki hüquq müdafiəçisi – AHMM rəhbəri kimi mən və Ədliyyə Nazirliyinin İctimai Komitəsinin üzvü Z.Tairova. Kitab artıq internetdə və xüsusi “Facebook” səhifəsində yerləşdirilib. Məzmununa və diqqət mərkəzinə görə o, hüquqşünaslar, hüquq müdafiəçiləri, hüquq fakültələrinin müəllim və tələbələri, jurnalistlər üçün istinad bələdçisi ola bilər. Xüsusən xaricdəki soydaşlarımız üçün maraqlı ola bilər, məsələn, latın dilində oxuyanların çox olduğu İranda.
- Azərbaycan vətəndaşları AİHM-in imkanlarından kifayət qədər fəal istifadə edirlər. BMT komitələrinə də şikayət etməyə ehtiyac varmı? Bu, hüquqlarımızı qorumaq üçün bəzi əlavə imkanlar verəcəkmi?
- Azərbaycanda Avropa Məhkəməsinə müraciət formasında BMT-yə şikayətlərin cəlbedici alternativi var. AİHM-in qərarları milli qanunvericilikdə aydın şəkildə müəyyən edilmiş icra proseduruna malikdir və bir qayda olaraq, mənəvi və maddi ziyana görə pul kompensasiyasının və şikayət üzrə çəkilən xərclərin konkret məbləğini ehtiva edir. Bunu nəzərə alaraq, BMT-yə müraciətin pozuntu qurbanlarının və onların vəkillərinin diqqəti daha az cəlb etməsi tamamilə məntiqlidir.
Bununla belə, AİHM-ə şikayətlərin qəbul faizinin aşağı həddə olması hamıya məlumdur. Onların 90%-dən çoxu AİHM hakiminin bir qərarı ilə mahiyyəti üzrə baxılmadan rədd edilir. Belə imtina qərarından AİHM-ə şikayət verilə bilməz. Təbii ki, belə bir sonluq az adamı qane edə bilər. Və burada belə hallarla bağlı BMT təcrübəsi faydalı ola bilər.
Uzun müddət belə hesab olunurdu ki, eyni şikayətin iki müxtəlif beynəlxalq prosedurda (məsələn, AİHM və BMT) verilməsini qadağan edən məşhur qayda artıq Avropa Məhkəməsi tərəfindən rədd edilmiş şikayətin BMT-yə göndərilməsinin qarşısını alır. Bununla belə, AİHM tərəfindən şikayəti mahiyyəti nəzərə alınmadan qəbuledilməz hesab edilən ömürlük məhbus Əli Quliyevin işi üzrə BMT-nin İnsan Hüquqları Komitəsi məsələyə “beynəlxalq araşdırma və ya nizamlanmanın digər proseduruna uyğun olaraq baxılmadığını” müəyyən edib. Beləliklə, AİHM-in rədd etdiyi şikayətə BMT İnsan Hüquqları Məhkəməsi tərəfindən baxılaraq onun xeyrinə qərar verilib. O vaxtdan bəri oxşar hüquqi mövqeyə malik BMT komitələri tərəfindən daha bir neçə qərar qəbul edilib.
Strasburqda rədd edilmiş şikayətin BMT-nin İnsan Hüquqları üzrə Ali Komissarlığına verilməsi ehtimalı “məlumatın bütün halları nəzərə alınmaqla gecikdirməyə haqq qazandıran səbəblər olmadığı təqdirdə, beynəlxalq araşdırma və ya həllin digər proseduru başa çatdıqdan sonra” 3 il müddətində qalır. BMT-yə edilən şikayətlərdə şikayətlərin verilmə vaxtı ilə bağlı daha bir müsbət cəhət var. Beləliklə, AİHM-ə edilən son dəyişikliklərdən sonra şikayət yalnız kommunikasiyanın müəllifi daxili hüquqi müdafiə vasitələrini tükəndirdikdən sonra 4 ay ərzində verilə bilər. Çox vaxt bu və ya digər səbəbdən bu müddət pozulur və sonra AİHM şikayəti baxmadan rədd edir. Eyni zamanda, BMT-nin İrqi Ayrı-seçkiliyin Bütün Formalarının Aradan Qaldırılması üzrə Komitəsi vəsatətləri 6 ay ərzində, UNHRC isə daxili müdafiə vasitələri tükəndikdən 5 il sonra (ümumiyyətlə, Ali Məhkəmənin yekun qərarı) qəbul edir. Fərq əhəmiyyətlidir.
- Yeri gəlmişkən, Azərbaycan AŞPA və Avropa Şurası ilə çox çətin münasibətlər qurub. Azərbaycan parlamentinin AŞPA-dakı nümayəndə heyətinin səlahiyyətlərində məhdudiyyətlər var. Bütün bu hekayə vətəndaşlarımızın AİHM-ə hüquqlarının bərpası üçün müraciət etmək imkanını itirməsi ilə bitə bilərmi?
- Azərbaycanın 23 illik Avropa Şurasına üzvlüyünün bu cür sonlanması ölkədə insan haqlarının vəziyyəti üçün çox acınacaqlı nəticələr doğura bilər. Bununla belə, Azərbaycanın AŞPA-dakı nümayəndə heyətinin səlahiyyətlərini məhdudlaşdıran müddət bitməmiş də bizi yeni parlament seçkiləri gözləyir. Sonra həm Milli Məclisin, həm də parlamentin AŞPA-dakı nümayəndə heyətinin tərkibi yenilənəcək, Assambleya ilə dialoq bərpa olunacaq. Buna ümid etməyə imkan verən bir çox kiçik əlamətlər var.
Əgər gözlənildiyi kimi Azərbaycan nümayəndə heyəti AŞPA-ya qaytarılmasa, o zaman BMT milli səviyyədə hüquqların bərpası mümkün olmadıqda şikayətlər verilə bilən beynəlxalq qurum olaraq qalacaq. O zaman BMT komitələri Azərbaycana qarşı əvvəllər AİHM-ə təqdim edilmiş şikayətlər seli ilə üzləşəcək.
Xatırladım ki, bu gün Azərbaycanda insan hüquqlarının pozulması ilə bağlı şikayətlər BMT-nin 5 müqaviləli orqanına verilə bilər: İnsan Hüquqları Komitəsi, İşgəncələrə Qarşı Komitə, Qadınlara Qarşı Ayrı-seçkiliyin Aradan Qaldırılması Komitəsi, İrqi Ayrı-seçkiliyin Aradan Qaldırılması Komitəsi və Əlillərin Hüquqları Komitəsi. Bunlardan yalnız ilk iki komitə Azərbaycanla bağlı qərarlar qəbul edib. Ümid edirəm ki, kitabımız digər üç komitənin də işlərlə yüklənməsinə kömək edəcək.
