Rusiyalı akademik: “Azərbaycanı hərbi cinayətlərdə ittiham etmək cəhdləri uğursuzluğa düçar oldu”
 
Hüquq elmləri doktoru, professor, Rusiya Federasiyasının Əməkdar hüquqşünası, Hərbi Elmlər Akademiyasının akademiki İqor Qlebov AYNA-ya özəl müsahibə verib. Beləliklə:
 
- İqor Nikolayeviç, beynəlxalq hərbi hüquq sahəsindəki işlərinizlə təkcə Rusiyada tanınmırsınız - BMT, MDB, KTMT və digərlərinin sülhməramlı əməliyyatları üçün hüquqi bazanın yaradılmasında birbaşa iştirak etmisiniz, bu səbəbdən sizə Dağlıq Qarabağ problemi ilə bağlı bir neçə sual vermək istəyirik. Ermənistan atəşkəs razılaşmasına imza atdı, ona görə də qoşunlarını beynəlxalq səviyyədə tanınmış və qanunsuz olaraq işğal altında saxladığı Azərbaycan ərazisindən çıxarmalıdır. Ancaq İrəvan bu addımı hərbi məğlubiyyətə uğradıqdan sonra atmaq məcburiyyətində qaldı. Beynəlxalq hüquq baxımından müharibədə məğlub olduqdan sonra Ermənistan hansı öhdəlikləri daşıyır?
 
- Ondan başlayaq ki, müharibədə “məğlub olmaq” qanuni anlayışı yoxdur. Geniş baxanda müharibə kazino deyil, ümumi bəladır: burada qazananlar və uduzanlar yoxdur, xüsusən də söhbət o qədər də keçmişdə olmayan iki qardaş Sovet respublikası arasında baş verən bir müharibədən gedirsə. Atəşkəs barışığa aparan yolun yalnız başlanğıcıdır, buna görə qalibi və məğlubu elan etməkdə bu qədər qəti olmamalısınız. Xalqlarımızın qələbə ilə öyünmək adəti yoxdur, məğlub olanların sümükləri üzərində rəqs etmək də bizim adətimiz deyil. Müharibədən sonrakı ənənəmiz, düşmənlərə qarşı, hətta, mərhəmət və anlayışdır, çünki biz böyük Avrasiya xalqlarının birliyiyik. Bunu birlikdə Böyük Vətən müharibəsində qalib gələnlərin varisləri olaraq xatırlayırıq. O kişilər uşaqlarının və nəvələrinin bir-birlərini öldürmələri üçün mübarizə aparmadılar. Beynəlxalq hüquq baxımından bu, ölkələrimizin liderlərinin sağlam düşüncəsi və siyasi iradəsi sayəsində daha genişmiqyaslı çoxtərəfli silahlı qarşıdurmaya çevrilməyən ikitərəfli dövlətlərarası silahlı qarşıdurma idi.
 
Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının çoxsaylı sənədlərinə və MDB-nin aktlarına, Ermənistan və Azərbaycanla ikitərəfli öhdəliklərə uyğun olaraq ölkəmin - Rusiyanın hərbi əməliyyatların dayandırılmasının qarantı kimi çıxış etdiyini vurğulamaqdan xüsusilə məmnunam. Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan liderləri Vladimir Putin, İlham Əliyev və Nikol Paşinyanın Dağlıq Qarabağdakı müharibənin sona çatması və 2020-ci il 10 noyabr tarixindəki sülh şərtləri ilə bağlı bəyanatında “qazanan” və “məğlub olan” tərəfdən bəhs edilmir. Hazırda Rusiyanın vasitəçiliyi ilə döyüşən tərəflər arasında razılığa əsasən döyüş əməliyyatları dayandırılır. Beynəlxalq hüquqda, cəbhənin ayrı-ayrı sektorlarında döyüşlərin yerli və ya ümumi dayandırılması fərqlənir. Bu vəziyyətdə hər iki dövlətin Azərbaycan və Ermənistan ərazilərini əhatə edən döyüş əməliyyatlarının dayandırılmasını ümumi barışıq kimi qəbul etmək üçün bütün əsaslar var. Üçtərəfli bəyanatın mətninə əsaslanan bu barışıq vəziyyəti, müharibəni müəyyən bir müddətə və ya müəyyən hadisələrin və faktların meydana gəlməsi ilə əlaqəli bitirən “müvəqqəti” vəziyyət hesab edilə bilməz. Bu, son barışıqdır - sülh müqaviləsi qüvvəyə minənə qədər qüvvədə olan hərbi əməliyyatların tam dayandırılmasıdır.

Sülh müqaviləsindən fərqli olaraq, üçtərəfli bir bəyanat dövlətlər arasında hüquqi müharibə vəziyyətinə son qoymur, yalnız tərəflərin silahlı qüvvələri arasında düşmənçiliyi dayandırır və atəşkəsi möhkəmləndirir. Üçtərəfli bəyannaməyə görə, bu, aşağıdakı kimi hərbi zəmanət və tədbirlərlə müşayiət olunur:
 
- Əvvəllər Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş Ağdam və Qazax ərazilərinin, Kəlbəcər və Laçın rayonlarının Azərbaycana qayıtması;
- Rusiya sülhməramlı kontingentinin qarşı tərəflərin qüvvələrinin təmas xətti boyunca yerləşdirilməsi - beş il müddətinə zirehli və digər silahlarla 1960 nəfərlik alay;
- Sazişin həyata keçirilməsini izləmək üçün beynəlxalq bir qurumun – Atəşkəsə nəzarət etmək üçün sülh mərkəzinin yaradılması;
- Qaçqınların müharibədən əvvəlki yaşayış yerlərinə qayıtması;
- Hərbi əsirlərin vətənə qaytarılması, döyüşlərdə ölən əsgərlərin dəfn edilməsi;
- Rusiya Sərhəd Xidmətinin nəzarəti altında bölgədəki nəqliyyat və iqtisadi əlaqələrin bərpası.
 
Bu, qısaca üçtərəfli açıqlamanın normativ mənasıdır. Gördüyümüz kimi, bu, müvəqqəti-situasiya barışığı deyil, tərəflər arasında sülh danışıqlarını asanlaşdırmağa və sülhə keçməyə yönəlmiş uzunmüddətli, daimi bir razılaşmadır.
 
Ortaq vətənimiz olmuş SSRİ-də bu cür müqavilələrin bağlanmasına dair tarixi nümunələr var. II Dünya Müharibəsinin sonunda Rumıniya, Finlandiya, Bolqarıstan və Macarıstanla barışıq müqavilələri bağlandı (1944-1945). Bu, ölkələrin Birləşmiş Millətlər Təşkilatına qarşı müharibədən çəkilməsini nəzərdə tutan müqavilələr, sonrakı suveren demokratik inkişaflarında mühüm rol oynadı. Rumıniya, Finlandiya, Bolqarıstan və Macarıstanın atəşkəs müqavilələri əsnasında Sovet İttifaqı, barış müqavilələri bağlanmadan əvvəl də onlarla diplomatik münasibətləri bərpa etdi. SSRİ-nin İtaliya ilə barışığı (1943) onun qeyd-şərtsiz təslim olması üçün şərtləri ehtiva edirdi. Koreya Atəşkəsi (1953) “Koreyada son sülh müqaviləsi bağlanana qədər döyüşlərin və düşmənçilik hərəkətlərinin tamamilə dayandırılmasını” təmin etdi. Vyetnam, Laos və Kambocadakı hərbi əməliyyatların dayandırılmasına dair müqavilələr (1954) və Əlcəzairdəki atəşkəs (1962), Çin-Əlcəzair xalqlarının müstəqillik hüquqlarını həyata keçirmələrini təmin edən Cenevrə və Evian müqavilələrinin siyasi kontekstində bağlandı. BMT Təhlükəsizlik Şurasının tələbi ilə atəşkəs və hərbi əməliyyatlar tərəflər tərəfindən ətraflı şəkildə hazırlanan (İndoneziya 1947-1948; Fələstin 1948-1949) və BMT-nin nəzarəti altında həyata keçirilmiş atəşkəs şərtlərinə dair müqavilələrin bağlanması ilə tamamlandı (Orta Şərq 1948, 1956, 1967, 1973, 1982, 2000, v.s.).
 
- İşğal olunmuş ərazilərdən çıxan zaman ermənilər əllərinə keçən hər şeyi məhv edirlər. Meşələri yandırırlar, evləri dağıdırlar, nadir endemik heyvan və bitki növlərini məhv edirlər. Azərbaycan bu əməlləri Ermənistandan təzminat alacağı cinayətlər siyahısına əlavə etməlidirmi?
 
- Məncə, hərbi əməliyyatların dayandırılması (atəşkəs) barədə üçtərəfli bəyanat müharibədən sonrakı nizamlanmada yalnız ilk addımdır. Tərəflərin ortaq Sovet əcdadlarımızın xatirəsinə layiq olan növbəti addımı - müharibədən sonrakı nizamlama qaydalarının yaradılmasıdır: hərbi əməliyyatların təsirinə məruz qalan ərazilərdə asayişi təmin etmək üçün yeni ciddi müqavilələrin hazırlanması. Düşünürəm ki, Əfqanıstanda 1980-ci illərdə əyalətlərdə ictimai asayişi tamamilə nəzarətə alan və qısa müddətdə əhalinin dinc həyatının bərpası üçün şərait yaratmış Sovet milis missiyaları, qarışıq Sovet-Əfqan hüquq-mühafizə bölmələri indi yaxşı nümunə ola bilər.
 
Üçtərəfli bəyanatda heç bir təzminat nəzərdə tutulmayıb. Razılığa gələn tərəflər döyüşlərin dayandırılmasını pul və ya digər öhdəliklərlə şərtləndirmədilər. İndi bunu etmək qarşılıqlı qınaq və təhqirlərlə müşayiət olunan çıxılmaz dalana aparan yoldur. Müharibə hər iki tərəfə iqtisadi və insani ziyan vurdu. Bu, bir sınaqdır və ona ləyaqət və hərbi şərəflə dözmək lazımdır. Kövrək sülhü, fikrimcə, maddi və maliyyə mübahisələri vasitəsi ilə yeni düşmənçilik səpmək cəhdlərindən qorumaq lazımdır.
 
- Azərbaycan hakimiyyəti Ermənistandan dəymiş ziyana görə 50 milyard dollar tələb edəcəyini açıqladı. Ancaq bildiyimiz kimi, Ermənistanın bu məbləğin onda birini təşkil edəcək qədər pulu yoxdur. Beynəlxalq hüquq, kifayət qədər vəsaiti olmayan bir tərəfdən kompensasiya alınmasını necə tənzimləyir?
 
- Üçtərəfli bəyanatı imzalayarkən, dövlət başçıları ağıllı hərəkət etdilər. Heç kimin milli şərəfini və hərbi ləyaqətini alçaltmadılar. Heç kimə məğlub demədilər. Bu səbəbdən, müharibədən sonrakı ciddi beynəlxalq siyasətdə “kompensasiya vəsaitləri” toplamaq əvəzinə, real şeylərdən danışmaq lazımdır. Məsələn, ilk növbədə harada və nəyin məhv edildiyini, neçə nəfərin öldüyünü, neçə nəfərin yaralandığını, kimin evinin dağıldığını, kimin, harada və necə yaralandığını dəqiq hesablamalısınız. Müharibənin vurduğu ziyanın miqyasının tam olaraq nə qədər olduğunu öyrənin. Vahid hesablama metodologiyası, meyarlar və ziyan qiymətlərinin yaradılması arzuediləndir. Bütün bunlar sülhməramlıların - qarışıq komissiyaların, komendantların, arbitraj məhkəmələrinin və vasitəçilərin əzmkar əməyi sayəsində əldə edilir.
 
Komandirlərdən “indi bu müharibədən sonra neçə zabit və əsgərə -  müharibə iştirakçılarına müavinət və təqaüd vermək məcburiyyətindəsiniz, neçə ailəyə müavinət, ödənişlərdə kömək etmək məcburiyyətindəsiniz”, - soruşsanız, cavab verməyəcəklər. Çünki hələ dəqiq məlumat yoxdur. İtkilər və ziyanın ümumi hesablanması yoxdur. Buna görə maddi və mənəvi təzminat haqqında danışırıqsa, bu məsələlərin həlli ilə bağlı danışıqlara başlamaq lazımdır. Hər şeyi hesablayın və ödəniş və bərpa üçün haradan pul alacağınıza dair razılığa gəlin. Bu proses birinin digərinə münasibətdə repressiv addımı deyil. Bu, müharibədən sonra nizamlanmanın qarşılıqlı məqbul bir yoludur.
 
Düşünürəm ki, müharibədəki maliyyə itkilərini aydın şəkildə formalaşdırsanız və əsaslandırsanız, bu məsələlər dünya birliyinin, Azərbaycan və Ermənistanın xarici diasporları qarşısında qoyulsa, tez bir zamanda əhəmiyyətli bir maliyyə mənbəyi - hesablaşma fondu yaradıla bilər. Ancaq bu, əlbəttə ki, bir-birinə hörmət edən layiqli insanlar və xalqlar üçün həll tədbirlərinin, humanitar əməkdaşlığın bir fərziyyəsidir. Məğlub olanları soymaq və məhv etməyin qayda olduğu quldarlıq və ya feodal cəmiyyətində yaşamırıq. Bu, o deməkdir ki, bu gün maariflənmiş bir cəmiyyətdə daha ağıllı, daha dürüst, daha insani olmalıyıq.
 
Bu yanaşma Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən nümayiş etdirilir: Ermənistan tərəfinin xahişi ilə qışın başlamasını və maddi-texniki təminatın çətinliyini nəzərə alaraq, Azərbaycanın daim humanizm prinsiplərini rəhbər tutduğunu göstərərək, ermənilərin təxliyyə müddətinin 5 gündən 10 günədək artırılmasına razılıq verdi. Baxmayaraq ki, ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində ermənilər  azərbaycanlılara evlərini tərk etmək və Kəlbəcər bölgəsini tərk etmək üçün cəmi 10 saat vaxt vermişdilər. Gələcəkdə azərbaycanlıların və ermənilərin səylərini birləşdirsək, Cənubi Qafqazda öz İsveçrəmizin yaradılmasına nail ola bilərik. Bunun üçün yalnız müdriklik və iradəyə sahib olmaq lazımdır. Bu göstəricilər xalqlarımızda İsveçrədən heç də az deyil. Sağlam qanunlara söykənən ümumi dinc bir həyat qurmağı öyrənməyiniz lazımdır.
 
- Hamının bildiyi kimi, mahiyyət etibarilə Ermənistanın təslim olmasının kamuflyaj edilmiş forması olan atəşkəs razılaşmasının imzalanması Moskvanın birbaşa iştirakı ilə mümkün oldu. Paşinyan hökumətini devirən erməni tərəfi radikalları hakimiyyətə gətirirsə və yenidən hərbi əməliyyatlara başlayırsa, Rusiya rəhbərliyi buna necə reaksiya göstərəcək? Şübhələr tavandan götürülmür, İrəvanda hansı əhval-ruhiyyənin hökm sürdüyünə baxmaq kifayətdir...
 
- Məncə, üçtərəfli razılaşmanın hüquqi qüvvəsi dövlətin hər bir liderinin iradəsini üstələyir. Bütün xalqlar üçün faydalıdır. Bu, onun həyat qabiliyyətinin və mümkünlüyünün təminatıdır. Revanşizm və təslim olmaq hər müharibədən sonrakı nizamlanmanın mənfi cəhətləri və çətinlikləridir. Onlarla birlikdə mübarizə aparılmalıdır. Düşünürəm ki, müharibənin dayandırılmasının düzgünlüyü və ədalətinin hamıya sübut olunması üçün erməni ictimai rəyinə Bakının təsiri Moskvadan az olmamalıdır. Bu, daha çox hüquqi yox, siyasi və ideoloji bir məsələdir. Təbliğatdakı və hər cür qızışdırıcı PR aksiyalarındakı qafqazlı çılğınlığını Qafqaz təmkinimiz və ağsaqqalların müdrikliyi ilə əvəz etmək daha yaxşı olardı. Yəni, biz səsi millətçilərin və ekstremistlərin qışqırıqlarından daha yüksək eşidiləcək ağsaqqalların barışıq kollegiyasını yarada bilmərik?!
 
- Azərbaycan Prezidenti bildirmişdi ki, onsuz da erməni qüvvələri geri çəkildikdən sonra aparılan danışıqlar zamanı status məsələsi müzakirə olunmayacaq. Qarabağın heç bir muxtariyyəti olmayacaq.
 
- Bu fikrə hörmət edilməlidir. Bu, yəqin ki, tərəflərin razılaşdırdığı qəti bir mövqedir. Ancaq beynəlxalq hüquqda “muxtariyyət” anlayışının müəyyən bir mənası yoxdur. Bir ərazinin statusu həmişə suveren, yəni onun üzərində səlahiyyət sahibi olan dövlət tərəfindən müəyyən edilir.
 
- Bildiyiniz kimi, döyüş əməliyyatları zamanı Ermənistan münaqişə zonası xaricində Azərbaycan ərazisindəki mülki və strateji hədəflərə raket zərbələri endirdi. Prezident İlham Əliyev dəfələrlə buna cavabdeh şəxslərin məhkəməyə veriləcəyini söylədi. Buna necə nail olmaq olar? Haaqa Məhkəməsi beynəlxalq məhkəmə və penitensiar orqan funksiyasına sahib yeganə qurumdurmu? Yoxsa MDB çərçivəsində beynəlxalq məhkəmə yaradıla bilər?
 
- Haaqa Tribunalı, daha dəqiq desək, 1998-ci ildə Roma Statu tərəfindən təsis edilən Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi (BCM) 2002-ci ildən fəaliyyət göstərir və hərbi cinayətlərdən məsul olanlar üzərində cinayət yurisdiksiyasına malikdir. Anlaşılmalıdır ki, Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya bu məhkəmənin ideyasını bölüşsə də, lakin Roma Statutunu təsdiqləməmiş və BCM-in tam üzvü olmamışlar. Bu məhkəmənin fəaliyyətində açıq şəkildə siyasiləşmə ilə üzləşən Rusiya, 2016-cı ildə BCM-in işində iştirak etmək istəmədiyini elan etdi. Bu səbəbdən bu məhkəmə ilə əməkdaşlıq yalnız ölkələrimiz üçün könüllü bir məsələdir və bu səbəbdən bu məhkəmənin məcburi yurisdiksiyasını qəbul etmirik. Ermənistanı və Azərbaycanı Haaqada məhkəməyə çəkmək cəhdləri mənə perspektivsiz və mənasız görünür.
 
Yenə də deyirəm, xalqlarımız aralarında olan bütün məsələləri Haaqa olmadan həll etmək üçün kifayət qədər müdrikliyə və qanuni gücə sahibdirlər. Qarşılıqlı iddiaları həll etmək üçün öz məhkəmə və arbitraj prosedurumuzu qura bilərik. Və bu, daha sadə və ədalətli olacaq, çünki ölkələrimiz, əslində tarixən formalaşmış vahid hüquq sisteminə, vahid ədalət hissinə malikdirlər. Xaricdəki hakimlərə nə ehtiyacımız var? Artıq aramızdakı narazılığı mühakimə etmək üçün xarici bir süzerenə beyət etməyə hazırıq? Əlbəttə yox! Özümüzə hörmət edək, öz ədalətimiz Haaqdan heç də geri qalmır.
 
Lakin müharibədən sonrakı münasibətlərin məhkəmə yolu ilə həllinin mürəkkəbliyi ondadır ki, silahlı münaqişə zamanı dövlətlərin bütün müxtəlif informasiya imkanlarına baxmayaraq, heç kim sistematik şəkildə hərbi cinayətlərə dair dəlilləri dəqiq toplamır və qeyd etmir. Bu dəlillərin toplanması və qiymətləndirilməsi üçün vahid bir prosedur yoxdur və ola da bilməz. Bu da öz növbəsində istənilən formatda məhkəmə təşəbbüsünün qarşılıqlı çəkişməyə, yeni cəzalara və qarşıdurmalara çevriləcəyi deməkdir.
 
Bir nümunə gətirmək kifayətdir: 2020-ci ilin noyabrında döyüşlərin dayandırılması ərəfəsində dünya mətbuatı açıq şəkildə Azərbaycan ordusunu qadağan olunmuş yandırıcı silahdan – fosfor mərmilərindən qanunsuz istifadə etməkdə günahlandırdı. Bu, adi bir savadsız mifdir. Niyə bu ittihamı mif hesab edirəm? Çünki fosfor müasir yandırıcı sursatlarda istifadə olunmur. Yanma temperaturu 1000 ° C-dən çox deyil. Münaqişə zamanı hər iki tərəfin atəşə tutduğu hələ də Sovet mərmilərində fosfor, ümumiyyətlə istifadə edilmir. Onlarda termit qarışıqları (pirogellər) var ki, onun da yanma temperaturu 2500 ° C-dən çoxdur.
 
İndi qadağan olunan yandırıcı silahlarla əlaqəli izahat verim: Yandırıcı silahların konvensiya ilə qadağan edildiyi kimi qəbuledilməz olduğu barədə ümumi bir yanlış fikir var. İnformasiya müharibələrində bu mif vaxtaşırı “fosforik” isteriya yaradır. Əslində 1983-cü ildə yandırıcı silahların qadağan edilməsinə və ya məhdudlaşdırılmasına dair Protokol - Həddindən artıq zərərli hesab edilə bilən bəzi adi silahların istifadəsinə dair qadağalar və ya məhdudiyyətlər haqqında Konvensiyanın III Protokolu, döyüşənlərdən bu silahları mülki şəxslərə və humanitar qanunlarla qorunan digər şəxslərə qarşı istifadə etməmələrini tələb edir. Təssüf ki, heç kim qoşunlara qarşı müəyyən edilmiş və ya məqsədyönlü şəkildə yandırıcı sursatların istifadəsini qadağan etməyib. Nəticə etibarilə, “fosforlu mərmilər” ətrafında isteriyanın ədalətlə heç bir əlaqəsi olmasa da, artıq anti-Azərbaycan qüvvələri tərəfindən Haaqa üçün “dəlillər” hazırlanırdı. Bununla belə, bu cür geniş ittihamların nəticələri ictimai fikirdə təşviş yaradan və müharibəni bitirmə və sülh yaratma prosesini əhəmiyyətli dərəcədə pozan amilə çevrilə bilər.
 
Buna görə inanıram ki, indi məhkəmə prosesi heç də görüləcək əsas iş deyil. Bu cür səylərlə dayandırılan müharibənin yaraları hələ də çox dərindir və hələ də qanamaqdadır. Qanuni metodlardan istifadə də daxil olmaqla, yaralara diqqətlə və peşəkarlıqla baxmağı bacarmalısınız. Ümid edirəm, sözlərim Azərbaycan-Ermənistan sərhədində əbədi sülh, əmin-amanlıq və firavanlıq yaratmaq naminə işləyəcək.

---