“BMT Təhlükəsizlik Şurasında dərin islahatlar praktik olaraq qeyri-mümkündür” –"VALDAY" EKSPERTİ QLOBAL TƏŞKİLATIN QÜSURLARI BARƏDƏ

Reyn Müllerson

“Komersant”, 12.06.2020

Fəaliyyətinin 75 ili ərzində BMT Təhlükəsizlik Şurası (TŞ) hər iki dünya müharibəsindən sonra (BMT Nizamnaməsində deyildiyi kimi) “bəşəriyyətə bədbin kədər gətirmiş” ümidləri heç də həmişə doğrultmayıb. Buna baxmayaraq, o, BMT-nin əsas məqsədlərinə çatmasına mühüm töhfə verib. İşinin kifayət qədər təsirli sahələrindən biri sülhməramlılıq olub, amma onun həyata keçirilməsi BMT Nizamnaməsində birbaşa göstərilməyib. Bu cür missiyaları bəzən zarafatla Nizamnamənin “VI fəslinin yarısına”a uyğun olaraq yaradılan qurumlar adlandırırlar (VI fəsil beynəlxalq mübahisələrin sülh yolu ilə həllində Təhlükəsizlik Şurasının rolundan bəhs edir – “Kommersant”). Məhz bu missiyalara görə BMT-nin işində ən böyük uğurlar təşkilatın 1988-ci ildə Nobel Sülh Mükafatına layiq görülməsi ilə nəticələnib.

Təhlükəsizlik Şurası 75 illik yubileyinə heç də yaxşı şəkildə yaxınlaşmayıb. Bir çox mütəxəssisin fikrincə, Şuranın tərkibi və qaydaları 21-ci əsrin reallıqları və gətirdiyi problemlərlə uyğun gəlmir (və ya bəlkə əvvəlcədən uyğun olmayıb). Ekspertlər Təhlükəsizlik Şurasında əsaslı islahatın vaxtının çatdığına inanırlar.

Bu arada, mənə elə gəlir ki, BMT-nin əsas orqanının düzgün işləməsinə mane olan əsas amillər nə koronavirus, nə də ABŞ Prezident Donald Tramp administrasiyasının mövqeyi, hətta Şuranın fəaliyyət göstərməsi və formalaşması qaydalarının əhəmiyyətsizliyi ilə əlaqəlidir.

1945-ci ildə BMT-nin 51, 1965-ci ildə isə Təhlükəsizlik Şurasının qeyri-daimi üzvlərinin sayı altıdan onadək artdıqda təşkilata ümumi üzvlüyün sayı 117-yə çatıb. Hazırda BMT-nin 193 üzvü var.

Bu o deməkdir ki, Təhlükəsizlik Şurası əvvəlkindən daha çox nümayəndəli olub.

Bir çox tənqidçinin fikrincə, Təhlükəsizlik Şurasının səmərəsizliyi onun qeyri-demokratik xarakteri, xüsusən, veto hüququndan bir və ya bir neçə daimi üzvün istifadə etməsi və ya hədəsi ilə əlaqədardır. Bundan əlavə, niyə məhz bu 5 dövlət daimi olaraq Şurada təmsil olunur və məsələn, iqtisadi gücdə bəzi daimi üzvlərdən üstün olan Almaniya və ya Yaponiya və ya əhali baxımından dünyada ikinci ölkə olan Hindistan yox. Afrika və Cənubi Amerika təmsilçilərinin seçilmişlər arasında ümumiyyətlə, yoxluğu da suallar doğurur.

BMT-nin mövcud olduğu 75 ildə dünya, həqiqətən, çox dəyişib. Buna görə də, bir çoxu Təhlükəsizlik Şurasının təcili islahatını, vetonun ləğvi və daimi üzvlərinin sayının artırılması kimi ən radikal təkliflərin həyata keçirilməsini dəstəkləyir. Ancaq bu barədə nə qədər düşünsəm belə, Təhlükəsizlik Şurasının dərin bir çevrilişin mümkünlüyünə və hətta islahat ehtiyacına da o qədər inanmıram.

Niyə?

Birincisi, mən praqmatik və hətta bir qədər həyasız məntiqdən çıxış edirəm. İndiki vəziyyətdə bu cür islahatların həyata keçirilməsi demək olar ki, qeyri-mümkün görünür.

Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvlərindən heç biri vetodan imtina etmək istəmir.

Yaxın gələcəkdə çox da ehtimal olunmayan, ən yaxşı halda, yalnız müəyyən şəraitdə onlar vetodan istifadəni könüllü şəkildə məhdudlaşdırmağa razı ola bilərlər. Yeni ölkələrin, məsələn, Hindistanın, Almaniyanın, Yaponiyanın və ya Braziliyanın TŞ-yə daxil olması məsələsinə gəldikdə, onlardan hər hansı birinə həmişə kimsə qarşı olacaq. Bundan başqa, Təhlükəsizlik Şurasında hər hansı bir dəyişikliyin təsdiqlənməsi üçün onun daimi üzvlərinin səslərinin üst-üstə düşməsini təmin etmək tələb olunur.

Bununla birlikdə, praktik mülahizələrə əlavə olaraq, BMT Nizamnaməsinə düzəlişlərin məqsədəuyğunluğu barədə düşünməyə məcbur edən digər səbəblər də var. Təhlükəsizlik Şurasının səmərəsizliyinin səbəbi heç də bütün tərkibində, vetonun olması və ya olmaması və ya prosedur qaydaları ilə əlaqədar deyil. BMT Nizamnaməsində bu kimi çatışmazlıqların mövcudluğu Təhlükəsizlik Şurasının artan terror təhlükəsi, millətlərarası və dinlərarası münaqişələrin yayılması, pandemiya, kibercinayətkarlıq, qlobal istiləşmə və digər məsələlərin təsirli həllinə mane olmur.

Əksinə, söhbət dünya ilə bağlı bir-birinə zidd olan iki düşüncənin toqquşması nəticəsində inkişaf etmiş geosiyasi konfiqurasiyadan gedir: bir tərəfdən, 1990-cı illərin unipolyar dünyasında inkişaf edən meyillərin qorunması, digər tərəfdən, yeni yaranan çoxqütblülüyün qəbul edilməsi və onu idarə etmək bacarığı.

Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvünün xüsusi statusu qeyri-demokratik görünsə də, belə bir sual yaranır: dövlətlərarası münasibətlərdə demokratiya nə deməkdir? “Bir dövlət-Bir səs” qaydası demokratik prinsiplərə uyğundurmu? Bu vəziyyətdə bir çinli təmsilçinin fikri Nauru təmsilçisinin rəyi baxımından min dəfələrlə aşağı olur. Soyuq müharibə dövründə də (ona heç bir nostalgiyam yoxdur) digər fövqəldövlətin təsiri və gücü başqa bir super gücün təkəbbürünə və məsuliyyətsizliyinə qarşı çəkindirmə rolunu oynayıb.

Aydındır ki, veto ləğv olunsa, Təhlükəsizlik Şurası daha çox qətnamə qəbul edə biləcək. Lakin onların icrasına nail olacaqmı? Çətin ki.

Bu vəziyyətdə qarşılıqlı müstəsnalıq sayıla bilməyən iki mümkün mənfi ssenari olduqca realdır.

Birinci ssenaridə TŞ heç bir qanuni qüvvəsi olmayan qərarlar qəbul etməyə başlayır və beləliklə, məsləhətçi orqana çevrilir. İkinci ssenaridə güclü dövlətlərin (və yalnız daimi üzvlərin deyil) həyati maraqlarına zərbə vurması mənası verən qərarların icrasına cəhdlər yalnız münaqişə və ziddiyyətləri artırmayacaq, həm də silahlı toqquşmalara çevrilə bilər.

İndiki mərhələdə BMT Təhlükəsizlik Şurasının səmərəsizliyinin əsas səbəbi dünyanın iki ziddiyyətli baxışının toqquşmasıdır. Birqütblü dünya modeli üstünlük təşkil edərsə, vetoya ehtiyac yox olacaq və Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvü statusu cəlbediciliyini itirəcək. Bundan əlavə, Təhlükəsizlik Şurasının özü də mənasını itirə bilər.

Səmərəlilik səbəbinə görə, imperiya mərkəzi Londonun nəzarəti altında olduğu müddətdə Honq-Konqda olduğu kimi, qərarlarını birbaşa yerli hakimiyyət orqanlarına çatdıra bilər. Bəlkə də ən gizli məlumatlar, “Beş göz” ittifaqının üzvlərinə (Birləşmiş Krallıq, ABŞ, Avstraliya, Yeni Zelandiya və Kanadada kəşfiyyat qurumlarını bir araya gətirən ittifaq – “Kommersant”) geribildirimlər əsasında veriləcək, baxmayaraq ki, fikirləri həmişə nəzərə alınmayacaq. Qalanlarından yalnız ciddi itaət tələb olunacaq. Bəs belə bir sistem dünyanın digər ölkələri tərəfindən bəyəniləcəkmi və onlar bunu qəbul edəcəklərmi?

Aydındır ki, əksəriyyət buna “yox” deyəcək.

Məncə, belə bir dünyanın yeganə alternativi, belə bir sistemə xas olan bütün çatışmazlıqlara baxmayaraq, qüvvələr balansının Yer kürəsində sülh üçün əvəzedilməz şərt kimi qəbul ediləcəyi çoxqütblü beynəlxalq sistem ola bilər.

Bu günə qədər BMT Təhlükəsizlik Şurası beynəlxalq sülh və təhlükəsizlik məsələlərini həll etmək üçün ən yaxşı quruluş kimi görünür.

Mövcud daimi üzvlər Şura iclaslarında və kənarda şifahi çəkişmələri dayandırdıqda, hərbi üstünlüyə nail olmaq və ya onu saxlamaq cəhdlərindən imtina etdikdə və sistemlərindəki bütün fərqlərə baxmayaraq, siyasi, iqtisadi, sosial, mədəni və dini cəhətdən, balans yaratmalı olduqlarını qəbul edirlər; onlar maraqlarını təkmilləşdirməlidir. Yalnız bundan sonra Təhlükəsizlik Şurasını islah etmək üçün bir yol tapa bilər ki, onun tərkibi 21-ci əsrin beynəlxalq birliyini daha yaxşı əks etdirsin və daha effektiv fəaliyyət göstərsin.

P.S. Reyn Müllerson – “Valday” Klubunun mütəxəssisi, Tallinn Universitetinin professoru, Londonun Kral Kolleci beynəlxalq hüquq kafedrasının müdiri (1994-2009), Estoniya xarici işlər nazirinin sabiq birinci müavinidir (1991-1992)

Tərcümə: Strateq.az