Sergey Markov: “İlk addımlar qaçqınların geri qaytarılması və ortaq hüquq mühafizə orqanlarının yaradılmasıdır”
 
Üçtərəfli razılaşmaya əsasən, dekabrın 1-də ermənilər Dağlıq Qarabağın ətrafındakı son bölgəni – Laçın rayonunu tərk etdilər. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün tamamilə bərpası yolundakı son addım qalır - Dağlıq Qarabağın özünün tam qaytarılması. Eyni zamanda, vaxtında həll edilməsi tələb edilən çox sayda məsələ qalmaqdadır.
 
AYNA-nın mövzuya dair suallarını rusiyalı politoloq, Siyasi Araşdırmalar İnstitutunun direktoru Sergey Markov cavablandırıb.

- Üçtərəfli razılığa görə, erməni tərəfi Laçını boşaltdı. Dağlıq Qarabağa bitişik bölgələr tamamilə azad edildi. Hələ hansı məsələlər həll olunmayıb və sonrakı addımlar nə olmalıdır?
 
- Həll edilməmiş bir çox məsələlər qalıb. Birincisi, nəqliyyat dəhlizləri məsələsi. Laçın dəhlizi ilə hər şey az-çox aydındırsa, Naxçıvan dəhlizi açıq bir sualdır. Kim tikəcək, necə qorunacaq - bu məsələlər həll olunmalıdır.
 
İkincisi, Dağlıq Qarabağın statusu məsələsi. Azərbaycan rəhbərliyi dəfələrlə xüsusi bir siyasi status olmayacağını söylədi. Hər hansı bir mədəni muxtariyyət məsələsi belə, şübhəlidir. Mədəni muxtariyyəti elan etmək barədə danışan Azərbaycanın Rusiyadakı səfiri Polad Bülbüloğlu kəskin tənqid edildi. Digər tərəfdən, Ermənistanın mövqeyi mövcud statusu qorumaqdır: Rusiya sülhməramlılarının müəyyən bir protektoratı altında Azərbaycandan ayrı bir siyasi və inzibati vahidi qalır. Bu, çox böyük bir məsafədir. Hansı bayraqlar asılacaq, dövlət idarələrində yazışmalar hansı dildə aparılacaq, gənclər harada hərbi xidmət edəcəklər, məktəblərdə hansı dərsliklər tədris ediləcək, hansı telekanallar qəbul ediləcək, hansı parlamentə seçiləcəklər? Bu xüsusi məsələlərin həll edilməməsi ümumi həll üçün ən böyük təhlükədir.
 
Üçüncü məsələ qaçqınların geri qaytarılmasıdır. Qaçqınların Azərbaycanın nəzarəti altına keçən bölgələrə asanlıqla qayıdacaqları aydındır. Bəs, azərbaycanlı qaçqınların erməni tərəfinin nəzarəti altında qalan bölgələrə qayıtması barədə nə demək olar? Axı, müqavilənin şərtlərinə görə, həmin köçkünlər o bölgələrə də geri dönməlidirlər.
 
- Bütün Qarabağ əhalisnin - həm azərbaycanlıların, həm də ermənilərin vahid pasporta sahib olması üçün nə etmək olar? Bunun üçün Azərbaycanın nə etməsi lazımdır? Axı, rus sülhməramlılarının orada yerləşdiyi müddət sürətlə keçəcək...
 
- İlk növbədə millətlərarası barışığın təmin edilməsinə nail olmaq lazımdır. Bu gün qarşılıqlı nifrət dərəcəsi çox yüksəkdir. Bu, müharibə üçün səciyyəvi haldır. İndi ermənilərin evlərini yandırıb qaçdıqlarını görürük. Göründüyü kimi, qorxurlar. Əlbəttə ki, Azərbaycanın haqlı mövqeyi bütün kütləvi informasiya vasitələrində və dərsliklərdə öz əksini tapmalıdır. Ancaq Ermənistan hökumətinə, Dağlıq Qarabağ ermənilərinə qarşı tənqidlərin intensivliyini azaltmaq yaxşıdır ki, onlar özlərini daha rahat hiss edə bilsinlər. Bundan əlavə, kommunikasiyaların açılması lazımdır. O zaman Qarabağ erməniləri Azərbaycanın digər bölgələrində ticarətlə məşğul olsalar, Azərbaycan bayraqlarına ən azı daha loyal olacaqlar.
 
- Status məsələsinə qayıdaraq qeyd etmək lazımdır ki, Prezident İlham Əliyev dəfələrlə statusun olmayacağını söylədi və status mövzusu daim Rusiya Prezidentinin çıxışlarında səsələndirilir. Görünən bu ziddiyyət necə izah edilə bilər?
 
- Status hava kimi bir şeydir - həmişə var. Bir insana bənzəyir: o, ya bir ölkənin vətəndaşıdır, ya da vətəndaşlığı olmayan bir şəxsdir. Ancaq ikisi də müəyyən bir statusdur. Prezident Əliyev statusun olmamasından danışarkən, heç bir status olmayacağını demir, Azərbaycanın digər bölgələrinin statuslarından fərqlənən xüsusi bir status olmayacağını nəzərdə tutur. Rusiya Azərbaycan qanunlarına hörmət edir, çünki Qarabağ birmənalı şəkildə Azərbaycanın ərazisidir. Orada Azərbaycan bayraqları qaldırılmalı və Azərbaycanın suverenliyi bu bölgəyə yayılmalıdır. Ancaq eyni zamanda, yalnız əraziləri deyil, həm də Dağlıq Qarabağ sakinlərinin qəlblərini fəth etmək lazımdır. Rusiya qorxmuş erməniləri Azərbaycan polisinin ayaqları altına atmaq istəməzdi. Bütün problemlərin hüquqlara hörmətlə və ermənilərdən qorxmadan həll olunmasını istərdim. Buna görə də, fikrimcə, müəyyən bir yol xəritəsindən danışacağıq. İlk addımlar qaçqınların geri qaytarılması və ortaq hüquq mühafizə orqanlarının yaradılmasıdır. O zaman təbii olaraq suallar yaranacaq. Ancaq bu, uzun bir müddətdir. İki xalq arasındakı düşmənçilik hərarəti azaldıqdan sonra bu prosesə son qoymaq mümkün olacaq.
 
- Sergey Aleksandroviç, Rusiya sülhməramlılarının əməliyyat qərargahının xəritələrində hələ də Xankəndi yox, “Stepanakert” adı istifadə olunur. Putinin fikrincə, Xankəndi də Azərbaycan ərazisidirsə, bu fakt necə izah edilə bilər?
 
- Düşünürəm ki, bu, Rusiya sülhməramlılarının Rusiyanın Ermənistandakı hərbi bazasından gəlməsi ilə əlaqədardır. Ancaq bu, səhvdir. Düşünürəm ki, hələlik, aralıq dövr üçün Xankəndi/Stepanakert adından istifadə etmək düzgün olardı.
 
- Üçtərəfli razılığa görə, Xankəndidən Azərbaycan hesabına Ermənistana doğru nəqliyyat dəhlizi inşa ediləcək. Bu yolun həm Azərbaycan, həm də Ermənistan və bölgə üçün hansı əhəmiyyəti olacaq?
 
- Bu yeni dəhlizin əhəmiyyəti müvəqqəti xarakter daşıyacaq. Əslində, söhbət genişmiqyaslı nəqliyyat dəhlizindən deyil, Şuşanın yaxınlığından yan keçməkdən gedir. Xankəndidən Ermənistana doğru nəqliyyat dəhlizi indi Azərbaycanın tam nəzarəti altındakı Şuşanın yaxınlığından və Laçından keçir. Ancaq Qarabağ erməniləri Azərbaycan cəmiyyətinə tam inteqrasiya olunduqda, bütün yollar boyunca sərbəst hərəkət edə bildikdə və bütün kommunikasiyalar açıq olduqda, bu təkrarlanan dəhlizə ehtiyac tamamilə aradan qalxacaq.

---